Một thập niên tốt lành hơn đang đến?

Viết cho gia đình, cho các con, cho anh chị em, học trò, bạn bè, và đồng nghiệp của tôi
--
Sáng ngày đầu năm 2010, lướt nhanh qua danh sách blogroll, một cái tựa từ trang blog của phóng viên Havard Business Review đập vào mắt:"A Better Decade for Business is Coming" - một thập kỷ tốt đẹp hơn cho công việc kinh doanh đang đến!

Có tin được không? Chắc là tin được, ít ra là theo cách nói (và cách nghĩ) của tiếng Anh, things couldn't be worse, không có gì có thể xấu hơn được nữa! Thử nhìn vào danh sách những gì đã xảy ra trên toàn cầu trong thập niên cũ, được điểm qua trong bài viết nói trên của Gill Corkindale, trích dưới đây (phần in nghiêng đậm là nhấn mạnh của tôi, không phải của tác giả):

It is a relief to put the last decade behind us. It brought untold shocks — from the dotcom boom and bust, 9/11, Enron's collapse, [...] the US housing boom and bust, to Madoff's Ponzi scheme, Dubai's quasi-default, the meltdown of the banking sector, Iceland's complete economic collapse, and global recession. All this against the backdrop of a heightened terror alert and wars in Iraq and Afghanistan.

Quả thật, đúng như tác giả nói, "Thập niên cũ qua đi khiến ta thở phào nhẹ nhõm!" Vì thập niên vừa qua đối với VN cũng không phải là một thập niên tốt nhất. Tôi vẫn còn nhớ như in vụ hỏa hoạn ITC vào năm 2002, lúc ấy tôi còn làm việc tại trường ĐHKHXH-NV mà trụ sở ở Quận 1, cách ITC không xa. Sự đau đớn do tấn thảm kịch ITC gây ra, riêng với tôi nó có bộ mặt người rõ rệt, vì nạn nhân của nó có những người tôi biết.

Rồi những tai nạn giao thông thảm khốc gây chết người, không phải là một vụ, mà là nhiều vụ, trong đó có những vụ với tôi cũng mang bộ mặt của những con người cụ thể. Rồi vụ sụp đổ thị trường chứng khoán và địa ốc ở VN gần đây, phải chăng chỉ là một sự lặp lại gần như hoàn toàn những gì xảy ra ở Mỹ, với một độ trễ về thời gian? Lần này nữa, trong cái cú shock kinh tế ảnh hưởng đến cả nước đó, cũng có một phần cú shock của tôi.

Và gần hơn nữa là những vụ đụng độ liên quan đến tôn giáo, những vụ việc liên quan đến báo giới, và ngay bây giờ đây, là các vụ án, từ vụ Lê Công Định mà tôi đã từng gặp trong giới học thuật, đến vụ Ba Sương mà tôi đã từng nghe và âm thầm ngưỡng mộ như một người phụ nữ quả cảm và giỏi giang.... Tất cả những sự kiện xấu của 2009 đối với tôi đều mang bộ mặt cụ thể của những con người, khiến tôi không thể nào làm được như Trịnh Công Sơn, giữ cho "trong trái tim con chim đau nằm yên - ngủ dài lâu mang theo vết thương sâu" được!

Với một thập niên như thế, thì còn gì có thể xấu hơn được không? Cho nên thập niên mới chỉ có thể xấu bằng, hoặc tốt hơn thôi! Đó là niềm tin, phải không Huy Quang? Và đã là niềm tin, thì không cần, và cũng không nên giải thích.

Nhưng dưới cái nhìn duy lý, bất cứ niềm tin nào cũng đều dựa trên lập luận và chứng cứ. Vậy lập luận nào, và chứng cứ nào cho niềm tin của người VN, và cho niềm tin của tôi, trong niềm tin chung của cả nước, và cả thế giới, vào đầu năm mới của thập niên mới này?

Tôi tin, vì tôi thấy bên cạnh sự tha hóa, xuống cấp về đạo đức của xã hội VN, một ý thức về "tính hữu dụng của đạo đức" đang hình thành, ngày càng rõ nét. Người ta thấy, người ta hiểu, người ta nói, và người ta có nhu cầu tìm đọc các loại sách dạy làm người, bàn về các vấn đề tôn giáo, đạo đức, văn hóa, nghệ thuật .... Tôi thấy sự thay đổi này hằng ngày, ở các con tôi, và ở các nhân viên của tôi, mà đa số cũng chỉ trạc bằng tuổi con tôi.

Tôi tin, vì tôi thấy bên cạnh nạn chảy máu chất xám đang diễn ra ồ ạt tại Việt Nam, từ một giòng chảy ngược của tri thức, dù chậm đến độ hầu như không thấy được, đang diễn ra song song, âm thầm mà mạnh mẽ... Những trí thức Việt kiều, những Nguyễn Văn Tuấn, Vũ Minh Khương mà tôi đã gặp và sắp gặp, và rất nhiều người khác, trực tiếp hoặc gián tiếp, đang hàng ngày góp tay vào sự thay đổi và sự phát triển của đất nước chúng tôi (nhấn mạnh: từ "chúng tôi" này bao gồm cả người Việt trong nước và người Việt ở nước ngoài).

Tôi tin, vì tôi thấy một xã hội dân sự đang thực sự hình thành, mặc dù có lẽ rất khó nhìn thấy từ bên ngoài, vì đây là một xã hội dân sự mang bộ mặt Việt Nam, với một lịch sử ngàn năm Bắc thuộc, trăm năm Tây thuộc, hơn "20 năm nội chiến từng ngày" nói theo kiểu Trịnh Công Sơn, hơn 30 năm mò mẫm tìm mô hình phát triển, và hơn 20 năm đổi mới, hội nhập.... Điều này tôi cũng thấy từ nhân viên tôi, con cái tôi, học trò tôi, bạn bè tôi, anh em, họ hàng của tôi, hàng ngày, hàng giờ, rõ nét.

Tôi tin, vì tôi thấy một sự hội tụ (convergence) về mặt chủ thuyết đang thực sự diễn ra. Ở VN cũng như ở TQ, người ta đang xây dựng một nền kinh tế thị trường định hướng xã hôị chủ nghĩa mà thuật ngữ tiếng Anh gọi là market socialism (dịch chính xác là chủ nghĩa xã hội thị trường, mà đã nói đến thị trường thì không thể không có trao đổi dựa trên lợi nhuận), còn ở phương Tây, thảnh trì của CNTB, thì người ta lại nói đến một nền tư bản nhân hậu mà trong tiếng Anh nó là benevolent capitalism - dịch cho thoát ý thì phải dịch là một nền tư bản không (chỉ) vì lợi nhuận!

Tôi tin, vì tôi là một người công giáo, cha mẹ là những người Bắc gốc nông dân, dằn vặt đớn đau rời bỏ quê cha đất tổ - dù chỉ là những miền đồng chua nước mặn với những "mẹ già cuốc đất trồng khoai" của Phạm Duy - di cư vào miền Nam tha phương cầu thực, anh chị em giờ đây sinh sống ở nước ngoài chỉ còn một mình tôi, một thời bị ám ảnh và có lẽ cũng đã là nạn nhân của chủ nghĩa lý lịch - dù chỉ như một viên đạn lạc, bay sướt qua, chạm vào tôi rất nhẹ ...

Nhưng bây giờ tôi vẫn ở đây, một người có lý lịch rất không giống ai so với những đồng nghiệp quanh mình, đa số là con cái của những người chiến thắng. Chúng tôi vẫn có thể làm việc với nhau, có khác biệt, thậm chí có xung đột, nhiều khi tưởng chừng không giải quyết được, nhưng cũng xuất hiện dần sự hiểu biết, thông cảm, và tôn trọng lẫn nhau. Và những khác biệt của tôi dường như ngày càng được trân trọng? Phải chăng đang có một sự đa dạng về tư tưởng đang nhen nhúm hình thành tại một nước có truyền thống văn hóa Khổng giáo cùng với truyền thống chính trị "tập trung dân chủ" và "chuyên chính vô sản" của những người cộng sản Việt Nam? Hay là tôi quá lạc quan, và chủ quan?

Một ngày mới của một năm mới. Truyền thống của người VN là lạc quan và hy vọng vào những ngày này. Vậy hãy vững tin lên! Một thập niên tốt lành hơn cho tất cả chúng ta đang đến!